Nowe Warpno
herb_nowego_warpna.png

NOWE WARPNO (1184 - Werpene, 1252 - Warpena, 1352 - Nowa Warpe, niem. Neuwarp, 1945 - Warpno, Nowe Warpno). Nazwa pierwotna wywodzi się od in Werpene - 1184 r. i związana była z nazwą jeziora noszącego w/w nazwę. Nazwa wodna związana jest genetycznie z rdzeniem "warp" znanym z takich wyrazów jak "warpać" czyli "łatać". "Warpa" to "płat samodziału lnianego" i zapewne określała pierwotne cechy jeziora. U słowiańskich ludów słowo "warp" odpowiadało również terminowi: napaść, zdobycz, rabunek i wiązało się z tym, że mieszkali tu zarówno korsarze, żeglarze i niejedna zdobycz do osady napływała. W 1352 r. osada otrzymała prawa miejskie jako "Nowa Warpe". Z czasem nazwa została zgermanizowana na Neuwarp.

1.jpg

Jest to miasteczko położone w północno-zachodnim krańcu powiatu, na półwyspie wcinającym się w Jezioro Nowowarpieńskie. Pierwsza wzmianka o Nowym Warpnie (Werpene)pochodzi z roku 1184, kiedy to książę Bogusław I nadał klasztorowi premonstratensów w Grobi (późniejsza Pugala), na wyspie Uznam prawo do połowu ryb w Jeziorze Nowowarpieńskim. Trzy lata później książę umarł, a wdowa po nim księżna Anastazja podarowała wspomnianemu klasztorowi wieś Sośnicę leżącą nieopodal. Jak wynika z zachowanych dokumentów wieś Sośnica w 1273 roku tworzyła ze Starym Warpnem (Alt Warp) jeden zespół osadniczy. Zapisy tego dokumentu wskazują, że istniało w tym czasie Stare i Nowe Warpno.

Stare Warpno musiało mieć pewne znaczenie, skoro w 1188 roku odbył się tutaj wiec książęcy, a z kolei przez Nowe Warpno wiodła droga handlowa ze Szczecina do Wkryujścia (Uckermunde) i Nakła (Anklam), o czym świadczy choćby istnienie w XIII wieku taryfy celnej. W XII i XIII wieku dokonano podziałów terytorialnych i w tym rejonie Stare Warpno znalazło się w Kasztelanii Groźwińskiej, natomiast Nowe Warpno przypadło Kasztelanii Szczecińskiej. Trudno jest powiedzieć, kiedy Nowe Warpno uzyskało prawa miejskie. Historycy ustalili, że nastąpiło to w roku 1295, ponieważ w tym czasie znalazło się w wykazie miast przynależnych do Księstwa Szczecińskiego. Początkowo miasto lokowane było na prawie magdeburskim, a w późniejszym okresie (lata 1442 - 1556) zmieniono lokację na prawo lubeckie. Pierwszym i używanym do dziś herbem czerwony gryf trzymający w szponach srebrną rybę na błękitnym polu.

2.JPG
3.JPG
3a.JPG

Miasto w początkowym okresie nie miało większego znaczenia i podobnie jak wiele pomorskich osad z tego okresu, nie posiadało murów obronnych. Położenie terenowe (z trzech stron woda) stanowiło już z natury obronny charakter osady. Nie wyklucza się, że wcześniej była to wyspa oddzielona od lądu wąskim przesmykiem wodnym. W wyniku lokacji otrzymało formę elipsy, zbliżonej do prostokąta o wymiarach 520 na 280 m. Główna ulica (obecnie Kościuszki), dłuższa oś elipsy biegnie zgodnie z położeniem półwyspu, z południowego wschodu na północny zachód, dłuższa oś elipsy, biegnie zgodnie z położeniem półwyspu, z południowego wschodu na północny zachód. Przed 1342 rokiem, jak wskazują dokumenty, rentę w wysokości 24 grzywien, nałożonych zapewne na olborę (zryczałtowany podatek opłacany przez miasta, w miejsce dotychczasowych czynszów, podatków itp.) nowowarpieńską posiadali wójtowie szczecińscy Jan i Piotr von Wussow. Wkrótce książę Barnim III odebrał im ją, aby w 1346 roku przekazać całą olborę miasteczka wynosząca już 40 grzywien na rzecz nowofundowanej kolegiaty św. Ottona w Szczecinie.

Największą rolę w Nowym Warpnie od zarania jego dziejów odgrywało rybołówstwo. Mieszczanie, zajmujący się połowami, łowili ryby małymi sieciami, nie tylko na Jeziorze Nowowarpieńskim, ale też w pobliżu Warnicy i na zatoce zalewu przy wsi Warsin, zaś czterema, dużymi na Zalewie Szczecińskim. Miasto miało też prawo do organizowania targów rybnych. Poławianie ryb, solenie i handel dawały zatrudnienie dużej liczbie biedniejszej części ludności miejskiej. Miasto posiadało też prawo wolnego skupu i wywozu zboża, chleba i piwa w miastach i wsiach Księstwa Szczecińskiego ze zwolnieniem z cła na tym obszarze.

Dynamiczny rozwój miasta nie mógł ujść uwadze wpływowym obywatelom szczecińskiego grodu. Jednak przemyślni nowowarpianie uzyskali od księcia Ottona I w 1397 roku zezwolenie na stosowanie represji w wypadku kiedy Szczecin utrudniałby im dalszą żeglugę. Te i inne jeszcze prawa potwierdził kolejny władca pomorski Joachim w listopadzie 1442 roku (również prawo zakładania młynów, wolność cła na terenie całego kraju, czy własne sądownictwo).

Nowego Warpna nie omijają też i klęski. W swej historii było kilkakrotnie niszczone przez pożary (w 1439, 1440, 1555 i w 1692 roku). W latach 1618-48 miasto uczestniczyło w wojnie trzydziestoletniej. Zwiastunem poważnych nieszczęść wojennych dla Nowowarpian było pojawienie się w 1627 roku kompanii wojsk cesarskich oraz ich żon, dzieci i służby, których łączna liczba wynosiła 600 osób (w tym czasie mieszkało tu ośmiuset stałych mieszkańców). Z tego tytułu Nowe Warpno zostało doprowadzone do granic upadku. Wraz z wojskiem przyszły choroby. W 1631 roku miasto zdziesiątkowała dżuma, a w siedem lat później cholera i biegunka śmiertelna. W wyniku ustaleń pokoju westwalskiego Nowe Warpno wraz z okolicą na blisko sto lat przeszło pod panowanie szwedzkie. W tym czasie miasto zostało ufortyfikowane. W 1692 roku przy nabrzeżu portowym cumowało 7 żaglowców, 7 łodzi dwumasztowych i wiele łodzi rybackich, dla których Nowe Warpno było portem macierzystym. W blisko sto lat później, w 1794 roku Nowe Warpno było macierzystym portem dla 15 statków, a w 1805 dla 19 morskich jednostek pływających.

Flota została z czasem rozbudowana o statki wojenne. Do pierwszej wielkiej bitwy morskiej na Zalewie Szczecińskim w rejonie Nowego Warpna doszło w dniu 10 września 1759 roku pomiędzy jednostkami pruskimi i szwedzkimi. Szwedzi dysponowali 19 statkami z 2350 osobową załogą, a Prusacy 12 okrętami z 513 marynarzami na pokładzie. Okręty pruskie zmuszone zostały do przyjęcia bitwy. Już od początku cofały się pod naporem szwedzkim. W całkowicie bezwietrzenej pogodzie Szwedzi przełamali prawe skrzydło pruskie i po dwóch godzinach walki opanowali okręt "Prinz von Preussen" i skierowali jego działa w inne okręty pruskie. Wkrótce musiał się poddać "Mars", "Prinz Heinrich" i "Prinz Wilhelm". Okręt "Konig von Preussen" cofał się walcząc aż pod Trzebież, lecz musiał skapitulować, zniszczony ostrzałem z armat. Szwedzi utracili jeden okręt, który wyleciał w powietrze oraz dwa okręty zostały uszkodzone. W wyniku bitwy Prusacy ponieśli klęskę, a wojska Skandynawów opanowały obszar aż do Pasewalku.

Na przełom XVIII i XIX wieku przypada pomyślny okres rozwoju miasta, następował wzrost liczby stałych mieszkańców (r.1740 - 990 mieszkańców, r.1794 - 1260, r.1812 - 1457, a r.1816 - 1412 osób). Dalszą zmianę w dziejach miasta można odnotować w latach 1806 ?13, kiedy znalazło się ono w rękach francuskich i jak wiele innych miast pruskich musiało płacić kontrybucję. Po roku 1860 Nowe Warpno przeżyło kolejny okres prosperity. Było tu zarejestrowanych 58 statków handlowych, które należały do 28 właścicieli, działała stocznia, funkcjonował transport lądowy (7 przewoźników - używających 16 koni), działało 6 zajazdów i 7 szynków, a miasto zamieszkiwało 2078 osób.

Pod koniec XIX wieku Nowe Warpno stało się modnym kurortem dla letników, dla których w pobliskim Podgrodziu wybudowano dzielnicę wypoczynkową. Do jeszcze większego ruchu letniskowego przyczyniło się doprowadzenie linii kolejowej w 1903 roku ze Stolca. Właśnie dla potrzeb letników uruchomiono tu dużą mleczarnię (obecnie budynek straży pożarnej) oraz łaźnię miejską (dziś Zakład Gospodarki Komunalnej), stały urząd pocztowy i duży dom towarowy, prowadzony przez rodzinę żydowską - obecnie szkoła podstawowa. Funkcjonował zakład kuśnierski i dwa warsztaty złotnicze. Jednocześnie rozpoczął się odpływ stałej ludności (1880 rok - 2363 mieszkańców, 1890 rok - 2239, rok 1900 - 1952 mieszkańców, a w 1910 roku 1939 obywateli). W roku 1912 zarejestrowanych było tylko 76 rybaków, a głównie poławianą rybą były poszukiwane na całym rynku pruskim jazgarze wkrzańskie. W okresie międzywojennym odnotować należy kolejny odpływ ludności mimo, że zarejestrowanych było 13 zakładów rzemieślniczych z maszynami i 202 zakłady bez maszyn. Ta wędrówka "za chlebem" znacznie uszczupliła zasoby ludzkie. W tym czasie miasto posiadało dwa stałe połączenia promowe i żeglugowe łączące je z Altwarp (Starym Warpnem), Trzebieżą i Szczecinem. Przed rokiem 1939 Nowe Warpno zaliczane było do sfery miast zasobnych, czynnych było sześć restauracji z salami tanecznymi, a po Zalewie Szczecińskim pływał statek spacerowy z ekskluzywną salą restauracyjną i salą gier. Dla potrzeb mieszkańców pracowało 6 piekarni, cztery warsztaty krawieckie i pięć zakładów szewskich. Zbliżająca się wojna dała zatrudnienie kilkudziesięciu robotnikom w trzech stoczniach, w których budowano jednostki rybackie i małe stateczki do celów wojskowych. Miasto było stać na utrzymanie w południowej części rynku sporego domu starców z małym szpitalem, w którym ordynowało dwóch lekarzy, dwóch stomatologów i akuszerka.

Działania II wojny światowej praktycznie ominęły miasto. W kwietniu 1945 roku weszli tu żołnierze II Frontu Białoruskiego i opanowali Nowe Warpno. Od tego czasu władzę w ratuszu sprawował radziecki komendant wojskowy i niemiecki burmistrz Müller. W miesiąc później cywilne władze niemieckie znów rozpoczęły normalną działalność. Powołały własne sądownictwo, urząd pocztowy, który utrzymywał bezpośrednią łączność z Berlinem oraz połączenie kolejowe ze Stobnem. W dniu 2 sierpnia 1945 roku, w Poczdamie ustalono zachodnią granicę Polski. Po dokonaniu korekty, 21 września tegoż roku powołano urząd pełnomocnika rządu polskiego, a Nowe Warpno stało się siedzibą starostwa powiatu wieleckiego (później szczecińskiego).

To urokliwe miasteczko natychmiast okrzyknięto "perłą" Pomorza Zachodniego, przybyło tu też kilkadziesiąt rodzin osadników tworząc swoisty ewenement społeczny. Niezwłocznie przystąpiono do organizowania polskiego prawodawstwa powołując posterunek Milicji Obywatelskiej, placówkę Urzędu Bezpieczeństwa i milicję morską. Pierwszy spis ludności przeprowadzony w grudniu 1945 roku, wykazał 2290 osób, w tym zaledwie 54 Polaków.

Brak przemysłu i malejący stan pogłowia ryb z biegiem czasu doprowadził jednak do migracji, a później przymusowego przesiedlania ludności niemieckiej. Dla tych, którzy jednak tu pozostali, na bazie przedwojennych stoczni przystąpiono do remontu i budowy pierwszych po wojnie kutrów połowowych, uruchomiono bazę rybacką, powołano spółdzielnie Samopomoc Chłopską i Robotnik. We wrześniu 1946 roku dzieci rozpoczęły naukę w szkole, a na przełomie 1946/47 otwarto przedszkole miejskie. Później zaczyna się okres stagnacji, zwłaszcza kiedy zdemontowano odcinek linii kolejowej (trakt biegł przez Niemcy), wprowadzono rygorystyczne przepisy obowiązujące w strefie przygranicznej, a także brak komunikacji z Trzebieżą, Policami i odległym o 52 km Szczecinem.

Jak wskazują dokumenty Nowe Warpno mogło być zaktywizowane na szerszą skalę. Już w sierpniu 1946 roku powstał pierwszy projekt prezydenta Szczecina Piotra Zaremby, budowy połączenia lądowego przez Zalew Szczeciński pomiędzy Nowym Warpnem a Świnoujściem Zachodnim. W myśl założeń projektu trasa ze Szczecina uległaby skróceniu ze 110 do 60 km. Miała to być tama długości 9,7 km oddzielająca Wielki Zalew od Małego ze śluzą spełniającą warunki techniczne międzynarodowej, śródlądowej drogi wodnej. Przez tamę miała przechodzić linia kolejowa oraz droga szybkiego ruchu.

Trochę ożywienia przyniósł rok 1969, czyli uruchomienie Zakładów Chemicznych "Police", w których kilkanaście osób znalazło zatrudnienie. Dziś Nowe Warpno próbuje dźwignąć się po raz kolejny, stawiając na turystykę. Zachowało się tu kilka ciekawych zabytków, które nadal poleca się przybyszom.

- kościół p.w. Wniebowzięcia NMP, który powstał w miejscu zniszczonego przez pożar w 1442 roku, poprzedniej świątyni, a wymienianej w źródłach w 1267 roku. Jest to budowla późnogotycka, w formie przestrzennej sali, z wieżą po stronie zachodniej. Barokowe wnętrze pochodzi z okresu po pożarze miasta i kościoła w 1692 roku i obejmuje ołtarz z 1704 roku (w części centralnej zawiera malowidło ukrzyżowania) i ambonę z końca XVII wieku z malowidłami ewangelistów na ściankach. Ciekawy zabytek stanowi XVIII wieczny anioł z czarką na wodę do chrztu oraz malowany na płótnie obraz olejny "Sąd Ostateczny". Wnętrze świątyni ogrzewane jest piecem żeliwnym opalanym węglem z początku XIX wieku.

6.JPG
7.JPG
8.JPG
9.JPG
10.JPG

A to ciekawostka widniejąca na tylnej płycie ołtarza.

11.JPG

- ratusz miejski zbudowany w 1697 roku , to rzadkość architektoniczna tego stylu budowy. Znajduje się on na miejscu, gdzie wcześniej wznosił się obiekt gotycki, który uległ zniszczeniu podczas licznych w przeszłości pożarów. Jest to piętrowa budowla o konstrukcji ryglowej z drewna dębowego, ze smukłą czterokondygnacyjną wieżą nakrytą barokowym hełmem z latarnią (galeryjką widokową). Ponad latarnią hełm ze smukłą iglicą, wyżej kula z chorągiewką, z datą 1816 r. i gwiazdą. Na przybudówce jest ozdobna sygnaturka, z kolejną latarnią, hełmem i chorągiewką, z datą 1928 r. (data remontu).

4.JPG
5.JPG

- po wschodniej stronie ratusza znajduje się zabytkowa pompa z II połowy XIX wieku, przeniesiona tu w latach 70-tych ze Szczecina (stąd u podstawy herb tego miasta). Została ona ustawiona w miejscu dawnego, mało dekoracyjnego hydrantu.

- zabudowa miasta składa się z XIX wiecznych, piętrowych budynków, ustawionych kalenicowo wzdłuż ulic z bramami przejezdnymi na podwórza. Dekoracja fasad jest bardzo skromna, składa się na ogół z pojedynczych motywów klasycznych, jak boinowanie naroży lub proste naczółki okien.

- inne godne uwagi zabytki to pozostałości zespołu stodół z XIX wieku, ryglowych wypełnionych gliną lub cegłą wapienno-piaskową.

- zachował się stary układ portu, który składa się z czterech niedużych basenów rybackich o nieznacznej głębokości (1,6 - 1,2 m) i pirsu z nabrzeżem betonowym, do którego nadal zawijają niewielkie jednostki pływające.

- w lipcu 1996 roku uruchomiono morskie przejście graniczne, które połączyło przeprawą promową Nowe Warpno i Altwarp po stronie niemieckiej.

Stan ludności w poszczególnych latach:

rok 1740 - 990 osób
rok 1782 - 1181 osób
rok 1816 - 1412 osób
rok 1857 - 1821 osób
rok 1900 - 1951 osób
rok 1939 - 2055 osób
rok 1946 - 2154 osób
rok 1955 - 504 osoby
rok 1960 - 1100 osób
rok 1970 - 1027 osób
rok 1987 - 1285 osób

(wig)

kamera internetowa na wieży ratusza w Nowym Warpnie

O ile nie zaznaczono inaczej, treść tej strony objęta jest licencją Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivs 3.0 License